Nghi thức nhập đồng của người Hoa ở Châu Đốc - Vĩnh Thông

Mặc dù đối tượng được thờ chánh trong miếu là Tam Sơn Quốc Vương, nhưng người dân địa phương thường gọi ngôi miếu là miếu Ông Bổn. Sở dĩ có hiện tượng nầy vì Ông Bổn hay Bổn Đầu Công là một vị thần mang tính biểu tượng chứ không hẳn là nhân vật lịch sử cụ thể. Người Hoa xem Ông Bổn là phúc thần của vùng đất sở tại, có vai trò bảo hộ cộng đồng, tương tự Thành Hoàng của người Việt hay Neak Ta của người Khmer. Mặc dù mỗi cộng đồng người Hoa từng nơi có quan niệm riêng về Ông Bổn, nhưng chung quy họ vẫn xem đây là vị thần mang lại cuộc sống ấm no cho mọi người.

Ông Bổn đôi khi được đồng nhứt với Trịnh Hòa (1371 - 1433), một viên quan triều Minh cũng là nhà hàng hải nổi tiếng của Trung Quốc, chỉ huy các chuyến thám hiểm nhiều nơi trên thế giới. Có nơi lại cho rằng Ông Bổn là Châu Đạt Quan (1266 - 1346), một vị quan triều Nguyên từng là sứ thần sang Chân Lạp và để lại tác phẩm nổi tiếng Chân Lạp phong thổ ký. Nguyễn Hữu Hiếu [2010: 137] cho biết với người Triều Châu và Hải Nam thì Ông Bổn là chức Bổn Đầu Công của Trịnh Hòa, người Phước Kiến cho Ông Bổn là Châu Đạt Quan. Nhiều nơi khác, người Hoa đồng nhứt Ông Bổn với Thổ Thần, Phước Đức Chánh Thần, Tam Sơn Quốc Vương…

Tác giả Nguyễn Xuân Nghĩa [1984: 195-196] phân tích: “Đồng bào Hoa quan niệm Ông Bổn là vị thần cai quản một khu vực đất đai và cả những con người sống trên địa vực đó. Nói cách khác, họ quan niệm đây là một vị thổ thần. Đối với các cư dân nông nghiệp, cũng như đối với đồng bào Hoa có nguồn gốc là nông dân, vị thần đất chính là vị thần đem lại của cải, sự giàu có, thịnh vượng, hạnh phúc và sự bình yên cho mọi người. […] Tín ngưỡng Ông Bổn, mặc dù có nguồn gốc xa xưa là tục thờ thần đất của các cư dân nông nghiệp Đông Nam Á, đã bị phong kiến hóa phần nào và đã được người di dân Hoa nhân cách hóa…”

Trong nghi thức nhập đồng ở miếu Tam Sơn, người nhập đồng thường là người cố định, được gọi là xác đồng hay phần xác. Dân chúng xem đó là “người được chọn”, nghĩa là do “bề trên” chỉ định và không ai có quyền thay đổi. Nếu phần xác qua đời, thần linh sẽ chọn người phù hợp khác. Về diễn tiến, ban đầu xác đồng ở trần và mặc quần dài trắng, đứng trước bàn thờ chánh để cầu nguyện. Sau khi Ông Bổn về xác (nhập vào xác), xác đồng sẽ bôi mặt bằng bột màu đỏ, mặc vào người bộ trang phục màu đỏ và đội mão đỏ. Theo truyền thuyết, do ba ngọn núi Minh Sơn - Độc Sơn - Cân Sơn lần lượt có ba màu xanh - trắng - đỏ, nên hình tượng Tam Sơn Quốc Vương được thể hiện với gương mặt có ba màu trên. Buổi lễ nếu phần xác bôi mặt đỏ và mặc trang phục đỏ là Tam Vương về xác.

Tiếp đến, xác đồng sẽ múa đao, múa kiếm, múa võ… Ông dùng dao xẻ vào lưỡi cho ra máu, liếm lưỡi vào nhiều mảnh giấy nhỏ màu vàng cho máu thấm vào - chúng sẽ trở thành những lá bùa được người dân thỉnh về sau đó. Theo lời kể dân gian, trước đây ngoài xẻ lưỡi lấy máu, xác đồng còn cắt một phần chót lưỡi ra, cho vào dĩa rồi lấy cái chung úp lại. Khi xong buổi lễ, ông lấy chót lưỡi gắn lại vào miệng thì sẽ tự lành.

Sau nghi thức ở chánh điện, ghế dao hoặc ghế đinh sẽ được xác đồng ngồi lên, thanh niên khiêng ghế ông diễu hành quanh xóm, gọi là đi nghinh. Khi đi nghinh, xác đồng sẽ xỏ một cây xiên quai từ má nầy trổ sang má kia, cầm kiếm trên tay, cổ đeo trái đấm (khối tròn làm từ gỗ và đóng nhiều đinh nhọn xung quanh). Qua những nơi ô uế (bịnh viện, nghĩa địa, chuồng gia súc…) thì Ông Bổn sẽ rời phần xác, phải có người đi bên cạnh đọc bài triệu để mời ông lại. Ngày nay hành trình đi nghinh rút ngắn chỉ còn từ miếu ra bờ sông Hậu rồi quay về miếu.

Để liên hệ mở rộng, chúng tôi giới thiệu sơ lược về nghi thức nhập đồng ở Nhị Vương miếu tại xã Đa Phước - huyện An Phú, đối diện với thành phố Châu Đốc bên kia sông Hậu. Nhị Vương là một trong Tam Sơn Quốc Vương, nhưng sau năm 1975 do sợ chánh quyền mới gây khó dễ nên các cụ cao niên ở miếu đã sửa lại giai thoại. Họ kể rằng, Nhị Vương là ẩn sĩ tên Lương Hà, đã cùng với hai anh em kết nghĩa giúp Đinh Bộ Lĩnh trong một lần bị vây bắt. Sau khi lên ngôi, Đinh Tiên Hoàng phong cho ba ông là Nhứt Vương, Nhị Vương và Tam Vương.

Miếu Nhị Vương có kiến trúc đơn giản, nội thất có cấu trúc thờ tự điển hình của người Hoa là bộ ba Thiên Hậu - Phước Đức Chánh Thần - Quan Đế. Trong những lần nhập đồng ở nơi đây, phần xác cũng bôi mặt, xỏ xiên quai, ngồi ghế đinh và ghế dao… tương tự miếu Tam Sơn. Tuy nhiên, nếu như miếu Tam Sơn chỉ có một xác đồng cố định, thì ở miếu Nhị Vương có tính đồng tham dự của cộng đồng. Bên cạnh “người được chọn”, hiện tượng nhập xác còn xuất hiện ở nhiều dân thường tham dự buổi lễ.

2.2. Nhập đồng trong tín ngưỡng Quan Công

Như đã trình bày ở trên, nghi thức nhập đồng trong tín ngưỡng Tam Sơn Quốc Vương của người Triều Châu được một số nhóm phương ngữ khác hoặc một số hình thái tín ngưỡng khác tiếp nhận. Ở khu vực Châu Đốc, điển hình cho trường hợp nầy là nghi thức nhập đồng ở miếu Quan Đế ở phường Châu Phú A và miếu Quan Đế ở xã Mỹ Đức (huyện Châu Phú) [4] cách đó không xa. Quan Đế miếu ở phường Châu Phú A ra đời năm 1847 còn Quan Đế miếu ở xã Mỹ Đức ra đời khoảng thập niên 1880 và đến năm 1895 được xây dựng lại kiên cố.

 Trong những lần nhập xác, có khi một phần xác được một vị thần nhập vào, nhưng cũng có khi nhiều phần xác được nhiều vị thần nhập cùng một lúc. Họ xưng danh tánh là Quan Công, Quan Bình, Châu Xương, Chánh Soái Đại Càn, Ông Hổ… Sau khi được thần linh nhập, xác đồng bắt đầu múa đao, múa kiếm, phun trà và rượu quanh chánh điện. Trong lúc diễn ra nghi thức, xác đồng sẽ dùng một cây xiên quai xỏ từ má bên nầy trổ sang má bên kia và giữ nó trong suốt thời gian nghi lễ.

Người nhập đồng bắt đầu thực hiện nhiều hình thức “hành xác” như cắt lưỡi lấy máu vẽ bùa lên những mảnh giấy nhỏ màu vàng để ban phát cho dân chúng. Có khi ông thọc tay vào nồi nước sôi rồi tát nước lên mình, đi chân không trên than lửa, dùng trái đấm đập vào cơ thể… Trái đấm là một quả tròn được bào nhẵn từ gỗ, người ta đóng đinh chi chít vào rồi mài cho đầu đinh thật nhọn. Người nhập xác sẽ cầm hai trái đấm trên hai tay và đập nó thật mạnh vào cơ thể mình.

Ngoài nghi thức diễn ra ở miếu còn có hoạt động đi nghinh để diễu hành xung quanh làng. Phần xác sẽ ngồi lên những chiếc ghế dao hoặc ghế đinh và được các thanh niên cùng nhau khiêng đưa ông đi. Trên đường gặp những nơi dơ bẩn thì ông phóng nhang để tẩy uế hoặc kêu đệ tử đi trước để cắm nhang tẩy uế rồi đoàn rước mới đến sau.

Trước hoặc sau lúc đi nghinh, người dân có thể đến hỏi về những chuyện gia đạo, làm ăn, rủi ro, bịnh tật… và sẽ lần lượt được ông giải đáp. Khi nào không còn ai hỏi gì nữa, vị thần sẽ tự xuất khỏi phần xác. Lúc sắp thăng, ông họa một đạo bùa dán vào má rồi rút cây xiên quai ra, trên má ông không có lỗ thủng. Sau khi nghi lễ kết thúc, cơ thể xác đồng không để lại bất kỳ vết thương hoặc vết máu. Điều đặc biệt là bộ quần áo vải mà người ấy mặc cũng không có vết rách, mặc dù họ đã dùng trái đấm đánh vào người và đã ngồi trên ghế dao, ghế đinh.  

Sau năm 1975, nhập đồng ở cả hai miếu Quan Đế không được chánh quyền địa phương cho phép thực hiện. Song, nghi thức nhập đồng Quan Đế đã ảnh hưởng đến tín ngưỡng dân gian của người Việt trên địa bàn Châu Đốc và đến nay vẫn còn được duy trì. Đó là trường hợp miếu Âm Nhơn ở phường Núi Sam. Vào rằm tháng Giêng hằng năm, miếu Âm Nhơn tổ chức Cầu an Thượng nguơn, trong đó có nghi thức Hành binh. Ba người đàn ông sẽ nhập đồng ba vị Quan Công, Quan Bình, Châu Xương và diễu hành quanh núi Sam với ý nghĩa rước các cô hồn về miếu để cúng tế. Hành trình bắt đầu từ buổi trưa và quãng đường chỉ khoảng 5 km, tuy nhiên do số lượng người dân tham gia đông đảo nên đoàn diễu hành đến tối mới trở về miếu.

3. Chức năng của nhập đồng trong văn hóa tộc người Hoa ở Châu Đốc

Từ góc nhìn chức năng luận, Malinowski với tác phẩm kinh điển Ma thuật, khoa học và tôn giáo đã phân chia hai phạm trù: cái thiêng (tôn giáo và ma thuật) và cái trần tục (khoa học). Ông cho rằng không có một nhóm người nào dù nguyên thủy đến đâu mà không có tôn giáo và ma thuật, cũng không có một chủng tộc dù mông muội đến mức nào lại không có quan điểm khoa học [Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam 2006: 147]. Trong mối quan hệ với ma thuật, tôn giáo góp phần định hướng các giá trị đạo đức truyền thống và khoa học đóng vai trò hỗ trợ những phương pháp thực tiễn.

Nghi thức Hành binh trong lễ Cầu an Thượng nguơn ở miếu Âm Nhơn (Ảnh: Lâm Tây)

Nhìn vào hình thức nhập đồng của người Hoa Triều Châu, có thể thấy yếu tố tôn giáo và khoa học đã tác động hai chiều vào ma thuật. Về phía tôn giáo, các phương thức ma thuật được lồng ghép vào tín ngưỡng (tôn giáo sơ khai) và được định hướng bởi những giá trị đạo đức từ tín ngưỡng - tôn giáo. Về phía khoa học, các phương thức trị liệu dân gian thông qua những năng lực tiềm ẩn của con người đã được vận dụng vào ma thuật, đó là một dạng khoa học nguyên thủy - nói theo cách của Malinowski là “nguyên lý sơ đẳng của khoa học”.

Xuất hiện từ thập niên 1960 gắn với tên tuổi của Victor Turner và Clifford Geertz, lý thuyết biểu tượng và diễn giải cho rằng văn hóa được kết nối với nhau bằng hệ thống các biểu tượng và mỗi biểu tượng mang ý nghĩa riêng, từ đó họ tiến hành diễn giải ý nghĩa của các biểu tượng được thu thập từ thực tế. Một trong những hệ thống biểu tượng được các nhà nghiên cứu quan tâm là biểu tượng nghi lễ.

Nghi lễ được Victor Turner đánh giá là một cách thức riêng để con người điều chỉnh bản thân và giải quyết các mâu thuẫn, sự ổn định của cộng đồng được duy trì không nằm ở cách tổ chức xã hội mà nằm ở các yếu tố tôn giáo trừu tượng được biểu hiện qua nghi lễ [Phạm Quỳnh Phương & Hoàng Cầm 2013: 41]. Vận dụng quan điểm nầy vào nghi lễ nhập đồng, có thể thấy đây là một dạng thực hành tín ngưỡng dưới hình thức ma thuật mang màu sắc thần quyền, vừa thể hiện quyền uy của thần linh với dân chúng, vừa tạo niềm tin tâm lý cho họ. Từ đó, nó góp phần duy trì sự ổn định và thúc đẩy sự vận hành của xã hội.

Người nhập đồng được xem là biểu tượng cho sức mạnh và quyền năng của thần linh. Các biện pháp ma thuật trong lúc xuất thần cùng với những lá bùa được vẽ bằng máu từ lưỡi người nhập đồng trở thành những biểu tượng tâm lý trị liệu tập thể mang lại tác dụng quan trọng. Sau những nghi lễ đó, dân chúng mặc nhiên ngầm quy ước với nhau phải tin tưởng vào vị thần chung của cộng đồng đang tôn thờ, từ đó không dám phá vỡ những nguyên tắc cộng đồng, nhờ vậy tính bền vững của cộng đồng được đảm bảo.

Những trạng thái xuất thần được nhận định đã đóng vai trò có ý nghĩa trong sự hình thành con người như một thành viên của cộng đồng, những nghi thức đó giúp đạt tới mối tương quan tối ưu giữa đơn độc và giao tiếp những nhu cầu quan trọng hàng đầu của đời sống con người [A.A. Belik 2000: 239]. Qua hình thức nhập đồng của người Hoa, có thể thấy đây là sự sử dụng kết hợp các phương thức khai thác tiềm năng bí ẩn của con người nhằm đáp ứng nhu cầu tâm lý và giúp điều chỉnh hành vi của mỗi cá nhân, từ đó góp phần duy trì sự ổn định cho cộng đồng.

4. Kết luận

Đối với người Hoa gốc Triều Châu cư trú ở Châu Đốc, họ xem Tam Sơn Quốc Vương là Ông Bổn của cộng đồng mình. Đây là tín ngưỡng bản địa được họ mang theo hành trình di cư đến nhiều nơi, nó thể hiện tâm thức hướng về nguồn cội bởi đó là ba vị thần cai quản ba ngọn núi ở quê cũ của họ. Cùng với tín ngưỡng Tam Sơn Quốc Vương, nghi thức nhập đồng cũng đã tồn tại hàng trăm năm từ khi người Hoa có mặt ở Châu Đốc, trở thành một trong những sắc thái văn hóa đặc thù, góp phần nhận diện cộng đồng người Hoa nhóm phương ngữ Triều Châu.

Nếu nói rằng “khám phá bản sắc nghĩa là tìm hiểu chúng ta nhìn nhận bản thân như thế nào và những người khác nhìn thấy chúng ta như thế nào” [Chris Barker 2011: 298], thì có thể dễ dàng nhận thấy tín ngưỡng - tôn giáo đóng vai trò quan trọng trong diễn trình kiến tạo bản sắc của mỗi cá nhân và góp phần hình thành bản sắc tập thể. Bởi lẽ, tín ngưỡng - tôn giáo mang trong mình chức năng cố kết mối liên hệ giữa các thành viên trong cộng đồng, đồng thời lại vừa chi phối tư tưởng và đời sống tâm lý xã hội của cộng đồng ấy. Chúng thực sự là môi trường tạo cho mỗi thành viên nhận thức được sự “thuộc về” của bản thân trong cộng đồng và thúc đẩy sự hình thành những đặc tính chung của cộng đồng đó.

Tuy nhiên, những thách thức cũng được đặt ra trong việc bảo vệ bản sắc văn hóa cộng đồng. Sau năm 1975, sự chuyển đổi giữa hai chể thể chánh trị khác nhau đã ảnh hưởng đến sự biến đổi văn hóa tộc người. Theo nghiên cứu của Hoàng Cầm và Phạm Quỳnh Phương [2012: 73-75], do cách nhìn nhận về sự đa dạng của các thực hành văn hóa theo tiến hóa luận nên trong một thời gian dài, các tộc người thiểu số phải từ bỏ nhiều thực hành văn hóa bị cho là mê tín dị đoan. Bởi lẽ, văn hóa của tộc người thiểu số ở Việt Nam bị quy chiếu theo tiêu chuẩn của tộc người đa số, nên nhiều thực hành văn hóa truyền thống bị định hướng theo các nhận thức của những người làm công tác quản lý. Đối với trường hợp người Hoa ở Châu Đốc, điển hình là sự mai một của nghi thức nhập đồng.

VĨNH THÔNG

(Bài in trong Kỷ yếu Hội thảo quốc tế: Triết lý nhân sinh của người dân Nam Bộ, Tập 2: Văn hóa tổ chức đời sống, Nxb Đại học Cần Thơ, 2018 & sách Dấu ấn thượng châu thổ, Nxb Tổng hợp TP.HCM, 2021)

_____________

CHÚ THÍCH:

1. Nam Hán (917 - 971) tồn tại trong thời kỳ Ngũ Đại Thập Quốc, lãnh thổ tương ứng vùng cực Nam Trung Quốc hiện nay. Kinh đô Nam Hán ở Hưng Vương phủ, nay là thành phố Quảng Châu, tỉnh Quảng Đông.

2. Báo chí thường viết “lễ hội hành xác” là không chính xác, vì “hành xác” chỉ là một hoạt động có mặt trong các lễ hội, chứ không phải tên lễ hội.

3. Giai thoại nầy do người Hoa ở Châu Đốc cung cấp, trên thực tế đến nay chúng tôi vẫn chưa tìm được thông tin chính xác về ngôi miếu ở Hà Tiên.

4. Xã Mỹ Đức trước năm 1975 thuộc quận Châu Phú của tỉnh Châu Đốc, có đông người Hoa Triều Châu sinh sống. Hiện nay do chia cắt địa giới hành chánh, địa bàn cư trú truyền thống của họ nằm trên hai địa phương cận kề nhau là xã Mỹ Đức (huyện Châu Phú) và phường Vĩnh Mỹ (thành phố Châu Đốc).

TÀI LIỆU THAM KHẢO:

1. A.A. Belik (2000), Văn hóa học - Những lý thuyết nhân học văn hóa, Đỗ Lai Thúy & Hoàng Vinh & Huyền Giang dịch, Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật xuất bản.

2. Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam (2006), Những vấn đề nhân học tôn giáo, Nxb Đà Nẵng.

3. Chris Barker (2011), Nghiên cứu văn hóa: Lý thuyết và thực hành, Đặng Tuyết Anh dịch, Nxb Văn hóa Thông tin.

4. Hoàng Cầm & Phạm Quỳnh Phương (2012), Diễn ngôn, chính sách và sự biến đổi văn hóa - sinh kế tộc người, Viện Nghiên cứu Xã hội - Kinh tế và Môi trường.

5. Lâm Tâm (1994), Người Hoa An Giang, Chi hội Văn nghệ dân gian An Giang & Hội Văn nghệ Châu Đốc.

6. Lâm Thanh Quang (2017), “Tam Sơn quốc vương”, Bản đánh máy của tác giả.

7. Nguyễn Hữu Hiếu (2010), Diễn trình văn hóa đồng bằng sông Cửu Long, Nxb Thời đại.

8. Nguyễn Thị Hiền (2014), “Ma thuật nhận diện và nghiên cứu trong nhân học”, Tạp chí Nghiên cứu Tôn giáo, số 09 (135).

9. Nguyễn Xuân Nghĩa (1984), “Ý nghĩa xã hội của các tín ngưỡng cộng đồng ở người Hoa vùng đồng bằng sông Cửu Long”, trong Nhiều tác giả, Mấy đặc điểm văn hóa đồng bằng sông Cửu Long, Viện Văn hóa.

10. Phạm Quỳnh Phương & Hoàng Cầm chủ nhiệm (2013), Một số khuynh hướng lý thuyết nghiên cứu văn hóa và các hướng tiếp cận nghiên cứu văn hóa ở Việt Nam, Đề tài cấp bộ, Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội.

11. Từ Thị Loan (2016), “Lên đồng và vấn đề sức sống của di sản trong xã hội đương đại”, Tạp chí Phát triển Kinh tế - Xã hội Đà Nẵng, số 74.